Τριήμερη περιοδεία στα Δυτικά Βαλκάνια πραγματοποίησε αυτή τη βδομάδα η Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, στα πλαίσια της Συνόδου Κορυφής ΕΕ-Δυτικών Βαλκανίων. Οι ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών-μελών θα συναντηθούν με τους ομόλογούς τους από τα έξι υποψήφια προς ένταξη κράτη (Αλβανία, Βοσνία-Ερζεγοβίνη, Σερβία, Μαυροβούνιο, Βόρεια Μακεδονία και Κόσοβο) στις 6 Οκτωβρίου στη Σλοβενία. Η Σύνοδος, που πραγματοποιείται υπό την αιγίδα της σλοβενικής Προεδρίας του Συμβουλίου της ΕΕ, στα πλαίσια του στρατηγικού θεματολογίου 2019-2024, αποσκοπεί θεσμικά να σηματοδοτήσει την στρατηγική δέσμευση της ΕΕ έναντι των Δυτικών Βαλκανίων. Παράλληλα, στην ημερήσια διάταξη συμπεριλαμβάνεται και η παρουσίαση του Οικονομικού και Επενδυτικού Σχεδίου για τα Δυτικά Βαλκάνια, ύψους σχεδόν 30 δισ. ευρώ (9 δις. κονδύλια ΕΕ και ως 20 δισ. από προσέλκυση δημοσίων και ιδιωτικών επενδύσεων). Ωστόσο, ο απώτερος στόχος της Συνόδου είναι να αναθερμάνει σχέσεις με τα υποψήφια προς ένταξη κράτη στα Δυτικά Βαλκάνια, μια περιοχή που φέτος έχει γίνει πεδίο μάχης της διπλωματίας των εμβολίων μεταξύ ΕΕ, Κίνας και Ρωσίας.
Η κρίση του Covid-19 χτύπησε σκληρά τα Δυτικά Βαλκάνια, με χώρες όπως η Σερβία και η Βοσνία-Ερζεγοβίνη να καταγράφουν μεγάλα ποσοστά θανάτων. Στα πλαίσια των μέτρων προστασίας, κυβερνήσεις στα Δυτικά Βαλκάνια εκμεταλλεύτηκαν την υγειονομική κρίση για να επιβάλουν έκτακτα μέτρα, τα οποία έχουν διαβρώσει δημοκρατικούς θεσμούς σε αυτές τις χώρες, όπως η ελευθερία του τύπου. Κατά το πρώτο τρίμηνο του 2021, οι καθυστερήσεις στην τροφοδοσία και η προβληματική εκκίνηση του ευρωπαϊκού εμβολιαστικού προγράμματος, άφησαν τα Δυτικά Βαλκάνια εκτεθειμένα. Παράλληλα, η απαγόρευση εξαγωγών που διατηρούσαν οι ΗΠΑ στα εμβόλια δυσχέραινε τη προμήθεια εμβολίων μέσω άλλων δικτύων, όπως το COVAX του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ). Αυτή τη συγκυρία έσπευσαν να εκμεταλλευτούν κάθε λογής πολέμιοι της ΕΕ, είτε στα πλαίσια μικροπολιτικών λαϊκισμών, είτε με γνώμονα τον γενικότερο γεωπολιτικό και οικονομικό σχεδιασμό στα Δυτικά Βαλκάνια.
Η Διπλωματία των Εμβολίων
Ο Ούγγρος Πρωθυπουργός, Βίκτορ Όρμπαν ήταν ο πρώτος ευρωπαίος ηγέτης που άσκησε πίεση στην ΕΕ, μέσω της έκτακτης έγκρισης του ρωσικού σκευάσματος SputnikV τον Φεβρουάριο του 2021, πριν από τη γνωμοδότηση του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Φαρμάκων (EMA). Ενώ η κίνηση αυτή δεν παραβίαζε κάποια ευρωπαϊκή οδηγία επί της αρχής, ο συμβολισμός ήταν ξεκάθαρος. Σε συνέχεια, ο Όρμπαν επέλεξε να εμβολιαστεί με εμβόλιο της κινέζικης εταιρείας Sinopharm, ανεβάζοντας και σχετικό βίντεο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Η Κίνα επίσης σύναψε συμφωνία με την Ουγγαρία για την παραγωγή του εμβολίου της Sinopharm, η οποία αναμένεται να ξεκινήσει στα τέλη του 2022.
Στα Δυτικά Βαλκάνια, η σερβική κυβέρνηση έχει επίσης προσπαθήσει να εκμεταλλευτεί τα ευρωπαϊκά κενά στη τροφοδότηση εμβολίων προς όφελος της. Έχοντας ήδη από το φθινόπωρο του 2020 συνάψει συμφωνίες με την Κίνα και τη Ρωσία, η Σερβία ξεκίνησε δυναμικά το εμβολιαστικό της πρόγραμμα, πετυχαίνοντας τον πλήρη εμβολιασμό του 36% του πληθυσμού μέχρι τα τέλη Ιουνίου του 2021. Αυτή η επιτυχία εργαλειοποιήθηκε επικοινωνιακά από τον Σέρβο Πρόεδρο Αλεξάνταρ Βούτσιτς σαν κριτική προς την ΕΕ και σε χώρες, όπως η Γερμανία και η Ολλανδία, που την αντίστοιχη περίοδο βρισκόντουσαν πίσω στα ποσοστά εμβολιασμών. Παράλληλα, η Σερβία χρησιμοποίησε αποθέματα εμβολίων προς εξαγωγή στη Βόρεια Μακεδονία και τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, προωθώντας τη ρητορική περί έλλειψης ευρωπαϊκής αλληλεγγύης στα Δυτικά Βαλκάνια.
Μέσω της τριμερούς συμφωνίας του Μαρτίου 2021 με την Κίνα και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα για τη παραγωγή του εμβολίου της Sinopharm, η Σερβία προσπαθεί να εξελιχθεί σε κόμβο τροφοδοσίας στα Βαλκάνια και την Ευρώπη. Από την άλλη, η γραμμή παραγωγής θα δώσει τη δυνατότητα στη Σερβία να συνεχίσει το παιχνίδι της διπλωματίας των εμβολίων. Σύμφωνα με τον Υπουργό Υγείας της Σερβίας, Ζλάτιμπορ Λόντσαρ, το έργο αναμένεται να έχει ολοκληρωθεί στο πρώτο τρίμηνο του 2022, με παραγωγική δυνατότητα 3 εκατομμυρίων δόσεων τον μήνα. Αντίστοιχες συμφωνίες έχουν συναφθεί και με τη ρωσική κυβέρνηση για το SputnikV.
Ρωσία και Κίνα
Το πλήγμα στην αξιοπιστία της ΕΕ στα Δυτικά Βαλκάνια αναμενόμενο ήταν να εκμεταλλευτεί η Ρωσία. Όντας η πρώτη χώρα παγκοσμίως που ανακοίνωσε εμβόλιο κατά του κορωνοϊού, τον Αύγουστο του 2020, η Ρωσία μπήκε από νωρίς στο παιχνίδι της διπλωματίας των εμβολίων. Οι σχέσεις μεταξύ Ρωσίας και Σερβίας έπαιξαν πολύ σημαντικό ρόλο στην επέκταση αυτής της διπλωματίας στα Δυτικά Βαλκάνια. Στα πλαίσια της επιβράδυνσης των διαπραγματεύσεων ένταξης των Δυτικών Βαλκανίων στην ΕΕ, η Ρωσία συχνά επιχειρεί τέτοιου είδους καμπάνιες αποδυνάμωσης των ευρωπαϊκών κινήσεων στη περιοχή. Αυτό έχει πετύχει περισσότερο στη Σερβία, με τη συμβολή μέσων ενημέρωσης που αναπαράγουν αντι-ευρωπαϊκή ρητορική. Αυτό επίσης αποτυπώνεται και στη τελευταία μελέτη ευρωβαρόμετρου που δημοσιεύτηκε τον Απρίλιο του 2021. Μειωμένο κατά 5% είναι το ποσοστό του πληθυσμού που βλέπει θετικά το ενδεχόμενο της Σερβίας σαν μέλος της ΕΕ, σε σχέση με τη προηγούμενη μελέτη που έγινε το καλοκαίρι του 2020, ενώ συνολικά μόνο 1/3 του πληθυσμού βλέπει θετικά την ένταξη.
Η διπλωματία των εμβολίων από την πλευρά της Κίνας είναι μια ακόμα έκφανση του στρατηγικού σχεδίου «Μιας Ζώνης και Ενός Δρόμου» (BeltandRoadInitiative). Οι συμφωνίες για παραγωγικές δομές στη Σερβία και την Ουγγαρία έρχεται στα πλαίσια της χρηματοδότησης έργων υποδομών με στόχο τη διασύνδεση εμπορικών κόμβων και την επέκταση κινεζικών προϊόντων και υπηρεσιών στις ευρωπαϊκές αγορές. Η εξαγωγή 115 εκατομμυρίων εμβολίων στο πρώτο τρίμηνο του 2021, χτίζει το προφίλ μιας ανερχόμενης παγκόσμιας δύναμης, ενώ επικοινωνιακά προσδίδει στην Κίνα αλληλέγγυα στοιχεία. Αυτή η στρατηγική έχει ήδη αρχίσει να καρποφορεί και πάλι στη Σερβία. Σε μια ομιλία του, ο Βούτσιτς χαρακτήρισε την ευρωπαϊκή αλληλεγγύη «παραμύθι» και αναφέρθηκε στη Κίνα ως την μόνη δύναμη που μπορεί να βοηθήσει.
Η ΕΕ και τα Δυτικά Βαλκάνια
Τον Απρίλιο του 2021, η ΕΕ ανακοίνωσε πλάνο για την αποστολή 651,000 δόσεων προς τις έξι χώρες-υποψήφιες για μέλη των Δυτικών Βαλκανίων, μέσω χρηματοδότησης 70 εκατομμυρίων ευρώ που είχε εγκριθεί από την Επιτροπή τον Δεκέμβριο του 2020. Παράλληλα, η ΕΕ έχει κινητοποιήσει παραπάνω από 3.3 δισ. ευρώ από την αρχή της πανδημίας για την αντιμετώπιση της υγειονομικής κρίσης, την στήριξη επιχειρήσεων και δημοσίων επενδύσεων και την εκκίνηση κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης. Το μεγαλύτερο πρόβλημα όμως αναφορικά με τη στρατηγική της ΕΕ στα Δυτικά Βαλκάνια είναι η αργή εξέλιξη στις ενταξιακές διαπραγματεύσεις. Το 2018, η Επιτροπή αναφέρει στη στρατηγική της για τα Δυτικά Βαλκάνια ότι το Μαυροβούνιο και η Σερβία θα μπορούσαν να ολοκληρώσουν τις ενταξιακές διαπραγματεύσεις μέχρι το 2025, ωστόσο χαρακτηρίζει αυτή τη προοπτική «εξαιρετικά φιλόδοξη». Το ζήτημα του Κοσόβου επίσης έσπρωξε τη Σερβία πιο κοντά στη Ρωσία, επί της ουσίας παγώνοντας την ενταξιακή της πορεία στην ΕΕ, ενώ η αναγνώριση της ανεξαρτησίας του Κοσόβου δεν έχει ολοκληρωθεί από όλα τα κράτη-μέλη. Η υποψηφιότητα της Αλβανίας και της Βόρειας Μακεδονίας που αντιμετωπίζονται ως μια διαδικασία από την ΕΕ, έχει κολλήσει λόγω του βουλγαρικού βέτο για το γλωσσικό ζήτημα με τη Βόρεια Μακεδονία. Τέλος, η Βοσνία-Ερζεγοβίνη κάνει αργά βήματα προς την εκπλήρωση βασικών προϋποθέσεων για την ένταξή της, αλλά δεν υπάρχει χρονοδιάγραμμα για την ολοκλήρωση της διαδικασίας.
Η Σύνοδος Κορυφής και το Οικονομικό και Επενδυτικό Σχέδιο
Το Οικονομικό και Επενδυτικό Σχέδιο ύψους 30 δισ. ευρώ που θα συζητηθεί στη Σύνοδο Κορυφής στη Σλοβενία την ερχόμενη εβδομάδα, αποτελεί μια φιλόδοξη προσπάθεια της ΕΕ να κερδίσει το χαμένο έδαφος στα Δυτικά Βαλκάνια από την Κίνα και τη Ρωσία. Η συνάντηση έρχεται στον απόηχο μιας έντονης εβδομάδας για τη περιοχή, καθώς η ένταση στα σύνορα Σερβίας-Κοσόβου εντείνεται, λόγω της απαγόρευσης εισόδου και παραμονής για άνω των 60 ημερών σε αυτοκίνητα με σερβικές πινακίδες. Οι ΝΑΤΟϊκές δυνάμεις στα σύνορα (KFOR) αύξησαν τις περιπολίες, με στόχο να ελέγξουν επεισόδια μεταξύ Σέρβων και Κοσοβάρων. Παράλληλα, οι Σέρβοι της Βοσνίας θέλουν στους επόμενους μήνες να σχηματίσουν δικό τους στρατό, σύμφωνα με τον πολιτικό τους ηγέτη, Μίλοραντ Ντόντικ.
Σε ένα τέτοιο περιβάλλον και ειδικά σε μια περιοχή που έχει αποδειχτεί και στο πρόσφατο παρελθόν επιρρεπής στην εμφύλια διαμάχη, το στρατηγικό εγχείρημα της ΕΕ προς τα Δυτικά Βαλκάνια είναι ιδιαίτερα κρίσιμο. Οι διερευνητικές στη Γερμανία για τη σύσταση κυβέρνησης που είναι σε εξέλιξη και αναμένονται να είναι χρονοβόρες, καθώς και το κενό ηγεσίας που πρέπει να καλυφθεί στη μετά-Μέρκελ εποχή, καθιστούν το όλο εγχείρημα πιο δύσκολο. Οι δηλώσεις του Πρωθυπουργού της Αλβανίας, Έντι Ράμα, την Τρίτη (28/9) στη κοινή συνέντευξη τύπου μετά τη συνάντησή του με την Πρόεδρο της Επιτροπής, είναι ενδεικτικές της κατάστασης των ενταξιακών διαπραγματεύσεων. «Προχωράμε από Σύνοδο σε Σύνοδο χωρίς να υπάρχει πρόοδος. Επαναλαμβάνουμε το ίδιο ανακοινωθέν», δήλωσε. Παράλληλα, σύμφωνα με δημοσίευμα (28/9) του πρακτορείου Reuters, που επικαλείται τέσσερις διπλωμάτες και ένα εσωτερικό έγγραφο, η ΕΕ δεν μπορεί να εγγυηθεί τη μελλοντική ένταξη των έξι υποψήφιων χωρών των Δυτικών Βαλκανίων, λόγω πιθανών αντιδράσεων κρατών-μελών.
Με την όλο και πιο ξεκάθαρη απόσυρση του αμερικανικού ενδιαφέροντος για τις εξελίξεις στην Ευρώπη και τη προσκόλληση του Προέδρου Τζο Μπάιντεν στο δόγμα της «Στροφής προς την Ασία» που είχε ξεκινήσει ο Μπαράκ Ομπάμα, αναδεικνύονται σημαντικά στρατηγικά κενά στην ασφάλεια και άμυνα της ΕΕ. Αυτά τα κενά σπεύδουν να εκμεταλλευτούν γεωπολιτικά η Ρωσία και η Κίνα. Η ιστορία της Ουκρανίας είναι τρανταχτό παράδειγμα αυτού του αμυντικού κενού που προκύπτει χωρίς την στρατιωτική στήριξη των ΗΠΑ. Επίσης αναδεικνύει την ετοιμότητα της Ρωσίας να δράσει σε συνθήκες αστάθειας και ρευστότητας. Η περιοχή των Βαλκανίων έχει υπάρξει και στο παρελθόν γεωπολιτικός πονοκέφαλος για την Ευρώπη, με την ΕΕ να αδυνατεί τη δεκαετία του 90’ να ελέγξει την εμφύλια διαμάχη, προκαλώντας την στρατιωτική παρέμβαση των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ. Οι αναμνήσεις από τον πόλεμο στη Γιουγκοσλαβία είναι ακόμα νωπές στα Δυτικά Βαλκάνια και το ερώτημα που προκύπτει είναι κατά πόσο είμαστε πιο έτοιμοι αυτή τη φορά, σαν Ευρώπη και ΕΕ, να αποφύγουμε την επανάληψη μιας τόσο τραγικής ιστορίας.
