«Αυτός που τραγουδάει, τρομάζει και αποδιώχνει τα δεινά του». Αυτόν τον ισχυρισμό έβαλε ο Miguel de Cervantes να κάνει για τη μουσική ο Don Quixote, ήρωας του ομώνυμου μυθιστορήματός του, στο Α΄ Μέρος που έγραψε το 1605. Η συγγραφή έγινε χρόνια μετά την εμβληματική Μάχη της Ναυπάκτου του 1571 στην οποία συμμετείχε ο Cervantes, αποδιώχνοντας την απειλή των Οθωμανών για την Ευρώπη.
Ο ισχυρισμός μεταφέρει μια αντίληψη της εποχής της Αναγέννησης για το τραγούδι και ευρύτερα τη μουσική, ως ένα είδος άμυνας και εμψύχωσης του ανθρώπου. Η αντίληψη αυτή εδράζεται σε παλιότερες εποχές και έχει κατ΄ αναλογία μεταφερθεί και στη σύγχρονη εποχή, στην οποία θεωρείται ότι η μουσική, μεταξύ άλλων, λειτουργεί ευεργετικά για την υγεία και την ευζωΐα των ανθρώπων.
Η Μουσική και η ψυχοσωματική υγεία του ανθρώπου έχουν μία διαχρονική σχέση που εντοπίζεται σε διάφορες ιστορικές περιόδους, ποικίλους πολιτισμούς και κοινωνίες. Έτσι η Ιατρική, ως πρακτική αρχικά και έπειτα ως επιστήμη, με αντικείμενο τη μελέτη και τη θεραπεία των νόσων και παθήσεων που δυσχεραίνουν και φθείρουν τον υγεία του ανθρώπου, αναπόφευκτα έχει συνδεθεί με τη Μουσική.
Οι εκφάνσεις αυτής της σύνδεσης διατρέχουν τις παραδόσεις πολλών λαών με όμοια αλλά και διαφορετικά χαρακτηριστικά. Βρίσκει κανείς τη μουσική να εντάσσεται σε θεραπευτικές τελετουργίες σαμάνων στη Σιβηρία, Κορέα και αλλού, στο παραδοσιακό διονυσιακού τύπου δρώμενο του ταραντισμού στη νότιο Ιταλία για τη θεραπεία της υστερικής επιληπτικής κρίσης που θεωρείτο ότι προκαλείται από το δήγμα ταραντούλας (Horden, 2000), σε πρακτικές για τη διατήρηση καλής υγείας στα υψιπέδια των Άνδεων στη Βολιβία, στις θεραπευτικές τελετουργίες ngomaτων κεντρικών και νότιων περιοχών της Αφρικής κ.ά. (Gouk, 2000).
Κατά κανόνα, η θεραπευτική χρήση του ήχου και της μουσικής είναι συνυφασμένη με τις λατρευτικές και θρησκευτικές πεποιθήσεις, την κοσμοαντίληψη των ανθρώπων και με το πως ορίζουν την υγεία και την ασθένεια στην κοινωνία τους (Baumann, 1997).
Στον αρχαίο Ελληνικό πολιτισμό, αξιοσημείωτες είναι οι παιάνες και οι επωδές, που λειτουργούσαν ως καθαρτήρια άσματα για τους οπαδούς της Ορφικής λατρείας αλλά και τους Πυθαγόρειους φιλοσόφους, καθώς και άλλες θεραπευτικές τεχνικές και η σχετική χρήση μουσικών οργάνων.
Η Πλατωνική κοσμολογία συνέδεε το θεό Διόνυσο με τη θεραπευτική και καθαρτική δύναμη της μουσικής, η οποία μέσω της αρμονίας και των μουσικών ρυθμών πρόσφερε ίαση στις δυσαρμονικές κινήσεις της ψυχής. Ο Αριστοτέλης πρόκρινε τη χρήση του αυλού που παιζόταν με Φρύγιο τρόπο, για να προκαλέσει έντονη συναισθηματική φόρτιση. Επίσης με ιερά άσματα γινόταν προσπάθεια να επέλθει κάθαρση στην ψυχή μαζί με τέρψη (Dritsas, 2017).
Αργότερα με την επικράτηση του Χριστιανισμού, στην Ορθόδοξη εκκλησία οι παρακλητικοί κανόνες με την υμνογραφική τους δύναμη οδηγούν τους πιστούς στις εκστατικές καταστάσεις της μετάνοιας, της ελπίδας και της αναζήτησης θεραπείας, καθώς αποτελούν αίτημα προσευχής προς θεραπεία μέσω των οποίων ο ασθενής ζητά να λυτρωθεί από σωματικούς πόνους ή ψυχικές οδύνες με την ακράδαντη πίστη του στην ιατρική δύναμη και χάρη του Χριστού με την πρεσβευτική προς ίαση μεσητεία της Παναγίας, του σταυρού και των αγίων (Σκρέττας, 2013).
Η σύζευξη μουσικής και θεραπείας μεταλαμπαδεύτηκε και μετασχηματίστηκε μέσα στους αιώνες και έφθασε στο παρόν. Ιδιαίτερα από το 19ο αιώνα και έπειτα, γιατροί ολοένα περισσότερο παρατηρούν και πειραματίζονται με την επίδραση της μουσικής σε ασθενείς και υγιείς ανθρώπους. Σε αυτό συμβάλλει η τεχνολογική πρόοδο που δίνει στην επιστήμη της ιατρικής πιο εξελιγμένα και ακριβή εργαλεία και νέες τεχνικές παρατήρησης, μέτρησης και παρακολούθησης της ανθρώπινης υγείας και θεραπευτικής παρέμβασης σε αυτή, σε συνδυασμό με την ανάπτυξη της φαρμακευτικής επιστήμης άλλα και με τη συνδρομή άλλων πεδίων όπως της ψυχολογίας, της παιδαγωγικής, των κλάδων επιστήμης και τέχνης της Μουσικής, της τεχνολογίας ηχογράφησης και αναπαραγωγής του ήχου και της μουσικής κ.ά.
Μάλιστα, το σχετικά πρόσφατα αναπτυσσόμενο πεδίο της Ιατρικής Εθνομουσικολογίας, μέσω της διεπιστημονικής έρευνας και εφαρμοζόμενων πρακτικών εξετάζει ολιστικά τους ρόλους της μουσικής και του ήχου και σχετιζόμενων διαδικασιών σε οποιοδήποτε πολιτισμικό και κλινικό πλαίσιο που αφορά την υγεία και την ευζωία (Koenetal., 2012). Συνοπτικά, έρευνες έχουν δείξει ότι η μουσική επηρεάζει σωματικές αντιδράσεις που αφορούν τις λειτουργίες του αυτόνομου συστήματος, όπως:
- τον καρδιακό ρυθμό και σφυγμό.
- την ηλεκτροδερματική αντίδραση και τη δερματική θερμοκρασία.
- το ρυθμό αναπνοής και την οξυγόνωση του αίματος.
- την αρτηριακή πίεση τον όγκο του ανά λεπτόν κυκλοφορούντος αίματος.
- τη μυϊκή ένταση και τον μυϊκό τόνο.
- τη γαστρική και εντερική κίνηση.
- τα ανακλαστικά της κόρης του ματιού.
- τις ορμονικές εκκρίσεις. (Σακαλάκ, 2004).
Στον 20ο αιώνα αναπτύχθηκε το διακριτό πεδίο της Μουσικοθεραπείας, ιδιαίτερα κάτοπιν της εφαρμογής προγραμμάτων ενασχόλησης με τη μουσική για τραυματισμένους στρατιώτες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου σε νοσοκομεία των ΗΠΑ. Επίσης η Μουσικοθεραπεία συνδέθηκε στενότερα με τη Ψυχιατρική (Σακαλάκ, 2004). Πτυχιακές και μεταπτυχιακές σπουδές στη Μουσικοθεραπεία προσφέρονται από τριτοβάθμια εκπαιδευτικά ιδρύματα. Παγκοσμίως αναπτύχθηκε πληθώρα αρχών, ερευνών, πειραμάτων, τεχνικών, πρωτοκόλλων και κλινικών πρακτικών Μουσικοθεραπείας.
Για παράδειγμα, ο Γάλλος ωτορινολαρυγγολόγος Alfred Tomatis, ο οποίος στηριζόμενος στην αλληλεπίδραση εγκεφάλου – αισθήσεων, διερεύνησε το ρόλο του ήχου και της μουσικής στις ρυθμιζόμενες από τον εγκέφαλο λειτουργίες του σώματος. Ανέπτυξε από τη δεκαετία του 1950 και μετά τη μέθοδο Tomatis®.
Με ηχητικές αντιθέσεις προσαρμοσμένες να εκπλήσσουν τον εγκέφαλο με φυσικό τρόπο, η μέθοδος ενεργεί στην πλαστικότητα του εγκεφάλου, βοηθώντας σε μαθησιακά προβλήματα, στη γνωστική λειτουργία και την επικοινωνία σε άτομα με διαταραχές του φάσματος του αυτισμού, στην ομιλία και τη γλώσσα, στη διαχείριση συναισθημάτων και άγχους, και στη βελτίωση συντονισμού του σώματος και κινητικών δεξιοτήτων (TOMATIS®, 2021).
Στις σύγχρονες προσεγγίσεις, η θεραπευτική δύναμη της μουσικής μπορεί να κατανοηθεί με δύο τρόπους:
Α) Η μουσική αξιοποιείται απευθείας ώς φορέας ίασης. Τα ίδια τα στοιχεία της μουσικής, όπως ο ρυθμός, η μελωδία, το ηχόχρωμα οργάνου ή φωνής, ενδέχεται να επιδράσουν θετικά στον ανθρώπινο οργανισμό.
Β) Η μουσική αξιοποιείται ως συμπληρωματική προσέγγιση σε συνδυασμό με άλλες θεραπείες ή προγράμματα φροντίδας.
Και οι δύο τρόποι συναντιούνται μεμονωμένα ή συνδυασμένοι σ΄ ένα ευρύ φάσμα εφαρμογών: ατομικές ή ομαδικές συνεδρίες με επαγγελματίες μουσικοθεραπευτές, στοχευμένες μουσικές παρεμβάσεις με ακρόαση ζωντανής ή ηχογραφημένης μουσικής από νοσοκομειακούς ασθενείς με καρκίνο και ασθενείς που χειρουργήθηκαν για καρδιαγγειακά και πνευμονικά νοσήματα, προγράμματα ομαδικού τραγουδιού/μουσικοκινητικής ή εξατομικευμένα ή ομαδικά προγράμματα ενασχόλησης με τη μουσική σε μονάδες φροντίδας ατόμων ηλικιωμένων ή με ψυχιατρικές νόσους, διάφορες μορφές άνοιας, σε τελικό στάδιο νοσημάτων κ.ά. (Nelson κ.ά., 2015). Σε κάποιες περιπτώσεις επομένως, η μουσική αξιοποιείται για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής σε καταστάσεις χρόνιας ασθένειας.
Η ερευνητική βιβλιογραφία και οι θεματικές πραγματείες έχουν εξετάσει και περιγράψει τη δυναμική της μουσικής και τον τρόπο που επηρεάζει την ανθρώπινη συμπεριφορά είτε σε επίπεδο μεμονωμένων είτε ομαδοποιημένων περιπτώσεων, π.χ. ενεργοποίηση κίνησης σε ασθενείς με νόσο του Parkinson, θετικά αποτελέσματα μουσικοθεραπείας σε αφασικούς κ.ά. (Saks, 2011).
Τα τελευταία χρόνια, με τη ραγδαία εξέλιξη των νευροεπιστημών και με τις σύγχρονες τεχνολογικές μεθόδους που επιτρέπουν την εξέταση του εγκεφάλου μέσω σάρωσης, όπως η τομογραφία μέσω εκπομπής ποζιτρονίου (PET: positron-emissiontomography), μπορεί να μελετηθούν τα σημεία του εγκεφάλου που ενεργοποιούνται από τη μουσική και τον ήχο και να κατανοηθούν καλύτερα οι μηχανισμοί με τους οποίους επιδρούν ευεργετικά και θεραπευτικά τα ηχητικά κύματα (Σακαλάκ, 2004).
Τα θετικά αποτελέσματα από τις μουσικές παρεμβάσεις σε περιπτώσεις ιατρικών θεραπειών και ιατρικής φροντίδας, έχουν συντελέσει σε μία ανανεωμένη συνειδητοποίηση της εν δυνάμει ευεργετικής και προληπτικής επίδρασης της μουσικής στην υγεία.
Έτσι όπως και οι υγιείς άνθρωποι συμπεριλαμβάνουν τη γυμναστική στην καθημερινή τους ζωή, κατ΄ αναλογία παρατηρούμε μουσικές δραστηριότητες να ενσωματώνονται ως παράγοντας ευζωίας. Αναπτύσσονται κοινοτικές δράσεις, εκμάθηση μουσικών οργάνων από άτομα ώριμης ηλικίας, συμμετοχή σε χορωδίες κ.ά. Η σύγχρονη εποχή του 21ου αιώνα επικαιροποιεί αξίες που μας κληροδότησαν οι αρχαίοι πολιτισμοί.
Η αλληλεπίδραση μουσικής και ιατρικής είναι διεπιστημονικός τομέας που αναπτύσσεται δυναμικά. Μάλιστα στην Αθήνα, μεταξύ 26 και 29 Μαΐου 2022 διεξάγεται το 7ο Διεθνές Συνέδριο της Διεθνούς Ένωσης για Μουσική και Ιατρική (ΙΑΜΜ, 2021).
Κλείνοντας, μπορούμε να πούμε ότι ο πολιτισμός αέναα προχωρεί, προσαρμόζεται και αμύνεται. Στην παρούσα φάση, μπορούμε να αξιοποιήσουμε τη σύζευξη μουσικής και ιατρικής ως γόνιμο στοιχείο παραπέρα εξέλιξης και πρόοδου, λαμβάνοντας σοβαρά υπόψη τον ισχυρισμό του DonQuixote.
*Ο Δημήτρης Παπαϊωάννου είναι πρώην εκπαιδευτικός,
Θεολόγος, με σπουδές σε θέματα Διοίκησης Επιχειρήσεων (ΑΣΟΕΕ).
Αρθρογράφος επί σειρά ετών στην «ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ».
Σήμερα είναι Αγρότης
ΑΝΑΦΟΡΕΣ – ΠΗΓΕΣ
Baumann, M.P. (1997). Preface: Music and Healing in Transcultural Perspectives. TheWorldofMusic, 39 (1), 5–9. Τελευταία ανάκτηση 15-10-2021 στο: http://www.jstor.org/stable/41699127
Cervantes, M. (2006). Don Quixote. Knowledge Management Edition. τόμος I. (ed.) Pérezgonzález, J.D. Lulu Press: NC.
Dritsas, A. (2017). Music Therapy in Ancient Greece.Διαδικτυακό δημοσίευμα 9-1-2017 στο:GreeceIs. Τελευταία ανάκτηση 15-10-2021 στο:https://www.greece-is.com/music-therapy-in-ancient-greece/
Gook, P. (επιμ.) (2000). Musical Healing in Cultural Contexts. Aldershot: Ashgate.
Horden, P. (επιμ.) (2000). Music as Medicine: The History of Music Therapy since Antiquity. Aldershot: Ashgate.
ΙΑΜΜ (International Association for Music and Medicine) (2021). 7th International Conference of the IAMM, in Athens, Greece, and online May 26-29, 2022. Τελευταία ανάκτηση 16-10-2021 στο: https://iammonline.com/iamm2022/
Koen, B.D., Barz, G., Brummel-Smith, K. (2012). Introduction: Confluence of Consciousness in Music, Medicine and Culture. ΣτοKoen, B.D. (επιμ.) The Oxford Handbook of Medical Ethnomusicology. Τελευταία ανάκτηση 15-10-2021 στο: https://www.oxfordhandbooks.com/view/10.1093/oxfordhb/9780199756261.001.0001/oxfordhb-9780199756261-e-1
Nelson, M., Foster, B., Bartel, L., Berends, A., Lyons, R., Pearson, S., Ridgeway, J., Sinclair, I. (2015). Music Matters. Optimizing Music in Complex Care and Rehabilitation. Project Report: April 2015. Bridgepoint Active Healthcare, University of Toronto Music and Health Research Collaboratory, Room 217 Foundation. Τελευταία ανάκτηση 15-10-2021 στο: https://www.bridgepointhealth.ca/en/what-we-do/resources/research/BPH_Music_Matters_Report_-_FINAL.pdf
Sacks, O. (2011). Μουσικοφιλία. Ιστορίες για τη Μουσική και τον Εγκέφαλο. μτφ. Ποτάγα, Κ. & Σπυράκου, Α. Εκδόσεις Άγρα: Αθήνα.
Σακαλάκ, Η. (2004). Μουσικές Βιταμίνες. Στοιχεία Μουσικής Ιατρικής – Μουσικής Ψυχολογίας. Εκδόσεις Fagotto: Αθήνα.
Σκρέττας, Ν. (2013). Η ελπίδα της θεραπείας μέσα στους Παρακλητικούς Κανόνες. Διαδικτυακό δημοσίευμα.Τελευταία ανάκτηση 15-10-2021στο:https://www.sophia-ntrekou.gr/2013/08/blog-post_20.html
TOMATIS®(2021) H Μέθοδος TOMATIS®.Τελευταία ανάκτηση 15-10-2021στο:https://www.tomatis.com/el
