Δυσκολίες πολιτών στη χρήση του λογισμικού, παραιτήσεις απογραφέων και η χρονοβόρα εκπαίδευση καινούργιων, καθώς και οι … αρνητές καθυστέρησαν τη διαδικασία της ηλεκτρονικής αυτοαπογραφής, με τον πρόεδρο της ΕΛΣΤΑΤ, Θάνο Θανόπουλο να ανακοινώνει παράταση τουλάχιστον ως τις αρχές Δεκεμβρίου. Μια τέτοια εξέλιξη μας υπενθυμίζει ότι και αυτή η, κατά τα άλλα, τεχνοκρατική διαδικασία προσκρούει στη σφαίρα του πολιτικού πνεύματος της εκάστοτε εποχής και κοινωνίας. Ενώ οι ‘αρνητές απογραφής’, δεν αποτελούν το κύριο κώλυμα στη διαδικασία, η καταμέτρηση ενός πληθυσμού δεν παύει να αποτελεί μια λογιστική άσκηση με βασικό παράγοντα επιτυχίας την εμπιστοσύνη στους θεσμούς. Αυτό το «κοινωνικό κεφάλαιο» (social capital), όπως ονομάζεται στην πολιτική οικονομία, είναι η κόλλα που κρατάει την αρμονία μεταξύ πολιτών και κράτους/θεσμών και κατ’ επέκταση διευκολύνει την οποιαδήποτε κοινωνική ή πολιτική διαδικασία.
Ιστορικά η επιτυχία της απογραφής αποτελούσε μεγάλο στοίχημα για τις κυβερνήσεις ή τους βασιλείς και άρχοντες στις παλαιότερες εποχές. Αυτό διότι, πέραν του ποσοτικού μεγέθους του πληθυσμού, η απογραφή αποτύπωνε πάντα και ποιοτικά χαρακτηριστικά, τα οποία ήταν σημαντικά για την ομαλή λειτουργία του κράτους. Το πόσοι μπορούν να στρατευθούν, πρέπει να σιτιστούν, αλλά και να φορολογηθούν υπήρξαν πάντα απαραίτητα στοιχεία στον σχεδιασμό πολιτικής. Ως αποτέλεσμα, οι εμπειρίες ενός λαού και η πίστη του στους κρατικούς θεσμούς είναι μια δυαδική σχέση που συσχετίζεται με την επιτυχία μιας απογραφής.
Η Μετα-Αποικιοκρατική Γκάνα
Αυτός ο μηχανισμός αποτυπώνεται ξεκάθαρα στην απογραφή του 1960 στη Γκάνα. Όντας η πρώτη αφρικανική χώρα που απελευθερώθηκε από την αγγλική αυτοκρατορία τον Μάρτιο του 1957, η Γκάνα αποτελούσε ηγέτιδα δύναμη στο κίνημα του Παναφρικανισμού κατά το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, αλλά και ελπίδα για την ανάπτυξη της μετα-αποικιοκρατικής Αφρικής. Ο πρώτος Πρωθυπουργός της Γκάνας – και Πρόεδρος της μεταξύ του 1960-66 – Κβάμε Νκρούμαχ, ανήλθε στην εξουσία χτίζοντας μια πολιτική περσόνα που συνδύαζε από θρησκευτικές αναφορές και εικονογραφία μέχρι την πάλη για απελευθέρωση από τους Άγγλους. Θεσπίζοντας μια ιδεολογία με στοιχεία Παναφρικανισμού και Μαρξισμού-Λενινισμού, ο Νκρούμαχ ξεκίνησε ένα ριζοσπαστικό πρόγραμμα μεταρρυθμίσεων του κράτους και της κοινωνίας. Βασικοί πυλώνες του προγράμματος αυτού ήταν η παροχή καθολικής υγειονομικής κάλυψης και εκπαίδευσης του πληθυσμού και η μετάβαση της οικονομίας από αγροτική σε βιομηχανική. Η επένδυση στις υποδομές της χώρας ήταν ύψιστης σημασίας, με κύριο στόχο του Νκρούμαχ την ηλεκτροδότηση της Γκάνας.[1] Ωστόσο, ο σωστός σχεδιασμός και η επιτυχία αυτού του φιλόδοξου σχεδίου ήταν άμεσα συνδεδεμένη με την ορθή απογραφή του πληθυσμού της Γκάνας το 1960.
Η Κληρονομιά του Αποικιοκρατικού Παρελθόντος και οι Δυσκολίες της Απογραφής
Πέραν των γεωγραφικών και τοπογραφικών δυσκολιών της Γκάνας, με τους λιγοστούς δρόμους και γενικότερα δίκτυα επικοινωνίας εκείνης της εποχής, μια ακόμα μεγαλύτερη δυσκολία στην επιτυχία της απογραφής αποτελούσε ο αναλφαβητισμός και η ελλιπής ενημέρωση του πληθυσμού. Επιπρόσθετα, η δυσπιστία του αφρικανικού λαού σε οποιαδήποτε είδους καταμέτρηση, ως απόρροια του εμπορίου σκλάβων, αλλά και αποικιοκρατικών πολιτικών, όπως ο κατά κεφαλήν φόρος (Poll Tax Ordinance) που θεσπίστηκε το 1852 στη Δυτική Αφρική από την αγγλική αυτοκρατορία, δημιουργούσε περαιτέρω εμπόδια στη συλλογή έγκυρων στατιστικών δεδομένων σε ολόκληρη την ήπειρο. Ως αποτέλεσμα, ιστορικά οι απογραφές στην Αφρική υστερούσαν στην πραγματική αποτύπωση του πληθυσμού της.
Αντιμέτωπος με ένα τέτοιο περιβάλλον, ο Νκρούμαχ επιχείρησε να στήσει μια καμπάνια δραστηριοτήτων προς συσπείρωση του λαού της Γκάνας γύρω από την απογραφή. Η σημασία της ορθής καταμέτρησης του πληθυσμού στον σχεδιασμό του μετα-αποικιοκρατικού μέλλοντος της Γκάνας, επικοινωνήθηκε με χιλιάδες αφίσες μεταφρασμένες στις βασικές διαλέκτους, με εκδόσεις φυλλαδίων-οδηγών, μέσω ραδιοφωνικών εκπομπών και άρθρων ή cartoon εφημερίδων, καθώς και μέσω μιας δεκάλεπτης ταινίας που προβαλλόταν στα σινεμά των πόλεων και σε εκδηλώσεις στην ύπαιθρο. Ενδεικτικά, ο τίτλος της ταινίας ήταν «Απάντηση για το Αύριο».
Η Συμμετοχή στην Απογραφή σαν «Πατριωτικό Καθήκον»
Ο δεύτερος τρόπος για να συσπειρωθεί ο λαός και να συμμετάσχει στην απογραφή, ήταν η επαφή και συνεργασία με τα κοινωνικά δίκτυα. Αυτή η τακτική χρησιμοποιούταν και κατά τη περίοδο της αποικιοκρατίας, όπου η αγγλική διοίκηση επιχειρούσε τη συνεργασία με αρχηγούς φυλών στην εφαρμογή πολιτικής της. Τα μέλη μιας φυλής ήταν πιθανότερο να πιστέψουν τον αρχηγό τους για τις καλοπροαίρετες προθέσεις της απογραφής, παρά κάποια απρόσωπη κεντρική αρχή. Παράλληλα, η κινητοποίηση των νέων ήταν επίσης κεντρικός άξονας του επικοινωνιακού σχεδιασμού της απογραφής στη Γκάνα το 1960. Πέραν αυτού, η επιστράτευση των νέων ανθρώπων κατά τα πρότυπα του «Νκρουμαχ-ισμού» ήταν ούτως ή άλλως στις φιλοδοξίες του Νκρούμαχ για τον μετασχηματισμό που επιχειρούσε στη Γκάνα. Ως αποτέλεσμα, δάσκαλοι στα σχολεία έγιναν φορείς υπέρ της συμμετοχής στην απογραφή διαδίδοντας, μέσω των παιδιών, το μήνυμα στα σπίτια και τις οικογένειες ολόκληρης της χώρας.
Όλη αυτή η επικοινωνιακή προπαγάνδα, ανήγαγε την συμμετοχή στην απογραφή σε πατριωτικό καθήκον του σωστού, ελεύθερου και ενσυνείδητου πολίτη. Η βραδιά της απογραφής πήρε εκτάσεις εθνικής γιορτής και συνδυάστηκε με την ελευθερία από τον εξωτερικό ζυγό και τη μετα-αποικιοκρατική ελπίδα για ανάπτυξη και ευημερία. Όλες αυτές οι εκδηλώσεις δημιούργησαν ένα είδος κοινότητας, όπου γεωγραφικές και πολιτισμικές αποστάσεις εξαλείφθηκαν προς το «κοινό καλό», δημιουργώντας ένα είδους κοινωνικού κεφαλαίου (social capital). Έτσι, αυτή η τεχνοκρατική διαδικασία συνδυάστηκε με ένα πέπλο πολιτικού καθήκοντος, το οποίο και έκανε την πρώτη μετα-αποικιοκρατική απογραφή στη Γκάνα το 1960, μεγάλη επιτυχία και ημέρα εθνικής υπερηφάνειας.
Η Ημέρα της Απογραφής
Η καταμέτρηση ξεκίνησε στις έξι τα ξημερώματα την 21η Μαρτίου 1960. Τα έντυπα συλλεχθήκαν και έπειτα επεξεργάστηκαν στα κεντρικά της στατιστικής υπηρεσίας στην πρωτεύουσα της Γκάνας, την Άκκρα, με μια ηλεκτρονική μηχανή διάτρησης καρτών της IBM. Τα τελικά αποτελέσματα της απογραφής που δημοσιεύθηκαν τον Δεκέμβριο του 1960, κατέγραψαν πληθυσμό 6.726.815. Η διαφορά μεταξύ της προηγούμενης απογραφής στη Γκάνα το 1948 και αυτής του 1960, ήταν περίπου 2.6 εκατομμύρια άνθρωποι, υποδεικνύοντας αύξηση κατά 60% του πληθυσμού μέσα σε μόλις 12 χρόνια. Αυτό αποτελεί απίθανη δημογραφική τροχιά, με αποτέλεσμα η περίπτωση της υπομέτρησης του πληθυσμού επί αποικιοκρατίας, για τους προαναφερθείς λόγους, να είναι πιο ρεαλιστικό σενάριο.
Μαθήματα της Ιστορίας στη Διεξαγωγή Απογραφής
Μετά από το πραξικόπημα του 1966 από το Συμβούλιο Εθνικής Απελευθέρωσης (NLC), ο Κβάμε Νκρούμαχ καθαιρείται και το πλάνο του για μετασχηματισμό της Γκάνας παραμένει ανολοκλήρωτο. Η πολιτική ιδιωτικοποιήσεων πολλών βιομηχανιών, που ακολούθησε το NLC με τη στήριξη των ΗΠΑ και της Αγγλίας, αποτελείωσε το σοσιαλιστικό όνειρο του Νκρούμαχ για κεντρικό σχεδιασμό της οικονομίας. Παρόλα αυτά, η απογραφή του 1960 μνημονεύεται ακόμα ως μια ιστορική βραδιά για τη Γκάνα. Η επικοινωνία που στήθηκε γύρω από τη συμμετοχή στη καταμέτρηση πληθυσμού, πήρε διαστάσεις που ξέφευγαν από τον καθαρά γραφειοκρατικό ρόλο της απογραφής. Ως αποτέλεσμα, η περίπτωση της Γκάνας αποδεικνύει την πολυπλοκότητα μιας, κατά τα άλλα, τυπικής και τεχνοκρατικής διαδικασίας.
Ακόμα και μετά από μια δεκαετία πολλαπλών κρίσεων που συνεχίζονται, η Ελλάδα δεν βρίσκεται σε καμία περίπτωση σε συγκρίσιμο επίπεδο με αυτό της μετα-αποικιοκρατικής Γκάνας του 20ου αιώνα. Παρόλα αυτά, η οικονομική κρίση και η πανδημία έχουν συνεισφέρει στο να αποδυναμωθεί αυτή κόλλα του κοινωνικού κεφαλαίου, σε μια Ελλάδα όπου ορισμένη δυσπιστία σε θεσμούς και κράτος επικρατούσε σχεδόν πάντα στην νεότερη της ιστορία. Ενώ η τεχνολογία δίνει πλέον πολλά προτερήματα στη διεξαγωγή κρατικών διαδικασιών, όπως η καταγραφή ενός πληθυσμού, η ιστορία δείχνει ότι η ορθή απογραφή δεν είναι αποτελεί ένα θέμα αμιγώς τεχνοκρατικό, αλλά πάνω απ’ όλα πολιτικό.
[1] Ένα πολύ ενδιαφέρον ντοκιμαντέρ για την ηλεκτροδότηση της Γκάνας επί Νκρούμαχ έχει κάνει ο Adam Curtis στο 5ο επεισόδιο της σειράς του BBC “Pandoras Box” (1992).
